Suçluluk psikolojisi | Sağlıklı veya toksik suçluluk

Suçluluk psikolojisi nedir? 

Suçluluk, kaygıya bağlı bir duygudur ve çoğu zaman birine tepki olarak ortaya çıkar. Bir insanın başkalarını olumsuz yönde etkileyen bazı durumlar oluştuğunda veya başkalarına zarar verdiğini hissettiği anda ortaya çıkan bir duygu. Zararlı veya sorunlu bir olay için sorumluluklarını kabul eden insanların verdiği psikolojik tepki.

Suçluluk ve Utanç Arasındaki Fark Nedir?

Amerikalı yazar ve konuşmacı, Brené Brown, suçluluk ve utanç arasındaki farkı şöyle açıklıyor: Suçluluk, sınırlı bir duygusal tepki iken utanç, sınır tanımayan duygusal bir tepkidir. Yani tek bir olaya bağlı olmak yerine bir insanın kendini tanımlama şekline bağlıdır.

• Suçluluk 👉 Kötü bir şey yaptım.
• Utanç 👉 Ben kötüyüm. 

Örneğin, bir çocuk, kardeşinin istediğini bildiği için tabaktaki son kurabiyeyi yediği için kendini suçlu hissedebilir. Öte yandan, çocuk o kurabiyeyi aldığı için utanç duyabilir ve bunu yaptığı için "kötü/bencil" bir insan olduğuna inanabilir. 

Psikolojik bağlamda, suçluluk duygusu, utançtan ziyade, bir olaya veya yapılan eyleme karşı daha proaktif duygusal tepki olarak kabul edilir. Suçluluk empati ile bağlantılıdır, kişiyi kendi ötesine bakmaya ve davranışlarının başkalarını nasıl etkileyebileceğini düşünmeye iter. Utanç, bireye ve davranışları hakkında nasıl hissettiklerine odaklanır. Öfke ise utanmanın duygusal yoldaşıdır ve ikisi de çok güçlü duygulardır.

Suçluluk psikolojisi nasıl ortaya çıkar? 

20. yüzyılın başlarında ve sonrasında psikolojik dünyada çığır açan bir figür olan Sigmund Freud, suçluluk ve utancın kaygıya güçlü bir şekilde bağlı olduğunu savundu. Suçluluğun bir kaygı biçimi olduğunu, utanmanın ise kaygının bir sonucu olduğunu iddia etti.

Freud, insan ruhunu üç bileşenden oluşan bir varlık olarak anladı:

• İd : insan ruhunun içgüdüsel unsurları ile kalıtsal ve biyolojik özellikler. Bilinçsizdir ve temel dürtülerimizi yönetir.
• Ego : (daha bencil ve idealist olma eğiliminde olan) İd ile günlük hayatın gerçekleri arasındaki ilişkileri yönetmek için gelişen kısmı.
• Süperego:  veya İd'in kontrol gücü ve arzuları. İdeal benlik ve vicdan olmak üzere iki bölümü vardır ve hem cezaları hem de ödülleri dağıtır (örneğin, "İyiydim, doğru olanı yaptım" veya "Bir hata yaptım, kendi standartlarıma göre yaşamıyorum")

İd, Ego ve Süperego (Freud'a göre), hep birlikte arzu, toplumsal beklentiler ve algılanan iyilik standartları arasında bir denge kurmaya çalışarak bir insanın günlük işleyişini yönetir. Bazı durumlar bu üçünün filtresinden geçerek sonuçta suçlu hissetmeye sebep olabilmektedir. 

Psikolog Sigmund Freud, insan ruhunu, iyilik ve iyiliği dengelemeye adanmış üç parçalı bir mekanizma olarak anladı. 

"iyi olan", "arzu edilen" ve "günlük hayatın gerçekleri"

Koşullanma ve Motivasyon Yoluyla Suçluluk

İnsanlara suçluluk çocukluktan itibaren koşullu bir duygu olarak öğretilir. Hata yapmaya veya yetişkinlerin "kötü" olarak nitelendirdiği davranışlara girişmeye tepki olarak çocuklar, kendilerini ve eylemlerini değerlendirmenin bir yolu olarak suçluluğu kullanmayı öğrenirler. ⛔

Suçluluktan kaçınma ya da suçlu hissetmenin söylenmesi, çocukların günlük yaşamda nasıl işlev gördüğü konusunda önemli bir rol oynayabilir. Bu koşullandırma, insanları yetişkinliğe kadar rahatsız eden tetikleyicilerin gelişmesine neden olabilir. Suçluluk yaşamaktan veya "kötü" bir insan olmaktan kaçınma çabaları, yetişkin bireyleri, kendi ihtiyaçlarını karşılamalarını veya mutlu, tatmin edici bir yaşam sürmelerini engelleyen kaçınma veya bağlılıktan kaçınma kalıpları geliştirmeye itebilir.

Suçluluğun en yaygın kullanımlarından biri motivasyondur; kişinin kendisinin en iyi veya en ahlaki versiyonu olma arzusu itici bir güç haline gelir. Bu motivasyon, olumlu geribildirim almak ya da olumsuz geribildirimden kaçınmak olabilir. Her iki senaryoda da, bir birey başkaları tarafından "iyi" olarak algılanmaya çalışır. Bu durum bazı durumlarda kendimize değer vermeyi pratik olarak imkansız hale getirebilir. Bakınız: sağlıksız suçluluk duygusu. 

Suçluluk psikolojisinin kaynağı nedir? | 3 tür suçluluk 

Suçluluk gerçek veya hayali olabilir. Ancak her iki durumda da, suçluluk insan düşüncesinden kaynaklanmaktadır. İnsanların deneyimlediği üç farklı suçluluk türü olduğuna inanılmaktadır: 

1. Tepkisel suçluluk | Doğal suçluluk

Yaptığınız ya da yapmadığınız bir şey için pişmanlık duyma. Diyelim ki, arkadaşınızın size ödünç verdiği arabayı çarpıp kaportada bir göçüğe neden olmak veya erkek arkadaşınıza dün gece nerede olduğunuz hakkında yalan söylemek. Yani kişi, ahlaki olarak neyin iyi olduğuna dair kendi kişisel inançlarına ya da toplumun kabul edilebilir davranış standartlarına aykırı davranmış olduğuna inandığında ortaya çıkar.

Doğal suçluluk işlevsel bir amaca hizmet eder çünkü etik olmayan davranışları belirlemenize ve rotayı değiştirmenize yardımcı olan dahili bir alarm zilidir. Bazı sosyal bilimcilere göre doğal suçluluk, başkalarının acılarıyla empati kurma yeteneğimizden gelir ve sosyal güvenlik ağları ve sosyal adalet sistemleri gibi şeylere sahip olmamızın nedenlerinden biri de budur. 

Kişisel suçluluk duygunuzla sağlıklı bir ilişkiniz olduğunda, suçluluk duygusu için ıstırap çekmezsiniz. Bunun yerine, onları davranışınızı değiştirmek için sinyaller olarak kullanırsınız. Yaptığın şey gerçekten çok kötü olsa bile bu suçluluk telafi edilebilir. Düzeltebilirsin. Af dileyebilir, borcunu ödeyebilir veya davranışlarını değiştirmeye karar verebilirsin. Ve bir kez telafi ettiğinizde, suçluluk ortadan kalkmalıdır (eğer değilse, “Toksik Suçluluk” bölümüne bakın👇).

2. Beklentisel suçluluk | İleriye dönük suçluluk

Kişi, ahlaki standartlara veya toplumun standartlarına karşı olacağına inandığı bir şeyi yapmayı düşündüğünde ortaya çıkar. Buna suçluluk beklentisi de denir. 

Kişi, yanlış olduğunu bildiği veya başkalarına zarar verebileceğine inandığı için belirli bir eylemi yapmamayı seçebilir. Bu yasak ve tabu düşüncelerden dolayı kendinizi kötü suçlu hissetmemek için, bu düşünceleri ‘bastırmak’ veya ‘reddetmek’ gibi savunma mekanizmaları devreye girebilir. Ancak, bu yöntemler uzun vadede işe yaramazlar. Çünkü duygularınızı ve/veya düşüncelerinizi bastırmaya çalışmak ya da reddetmek, aslında sizi onlara karşı daha savunmasız kılacaktır.

3. Varoluşsal Suçluluk

Bir kişinin genel adaletsizliğe karşı duygularına veya “Hayatın adil olmadığı” fikrine dayanan duygu. Dünyada gördüğünüz adaletsizlikten ve yaşamın kendisine karşı ödenmemiş yükümlülüklerinizden kaynaklanan olumsuz duygu. Mesela eko anksiyete tetikleyen budur. 

Varoluşsal suçluluk oldukça gerçektir ve hatta makuldür. Neden? Çünkü, evinizin önündeki ağaçlar kesildiğinde evlerini kaybeden hayvanlar olsun, başkaları üzerinde bir tür olumsuz etki yaratma duygusu hissedersiniz. Çocuğunuzun özel okula gidebilmesi ama başka çocukların bu şansının olmadığı gerçeği gibi. 

Sağlıksız suçluluk psikolojisi | Toksik suçluluk 

Sağlıksız suçluluk, doğal suçluluk iltihaplandığında olan şeydir. Sanki tüm yaşamınızda bir sorun varmış gibi, her yere yayılan ama belirli olmayan bir kötülüğün dırdırcı hissi olarak tezahür eder. Bu tür serbest dolaşan suçluluk, başa çıkması en zor türdür, çünkü bilinçaltınızda kalan kalıcı kalıplardan veya bilişsel çarpıtmalar ile ortaya çıkar. 

Yaptığınız şeyin ne olduğunu bilmediğiniz veya yaptığınız şeyin aslında onarılamaz olduğuna inandığınız bir şey için kendinizi nasıl affedebilirsiniz? Olumsuz iç ses, olumsuz düşünceler ve olumsuz duygularla başa çıkmak zordur bu yüzden toksik suçluluk üzerinde çalışmamız gerekir. 

Çocuklukta ekilen tohumlar 

Örneğin, ana babanızın veya öğretmenlerinizin çok önemli olarak gördüğü hatalar veya dini eğitim, özellikle de günah doktrini, bizi gerçek bir temeli olmayan suçluluk duygularıyla doldurabilir. Belirli zamanlarda kendiliğinden akla gelebilen ve kendinizi kötü veya değersiz hissetmenize neden olabilen bir duygu. Aşırı durumlarda, insanlar kendilerini kırık cam üzerinde dolaşıyormuş gibi hissederler, doğuştan gelen kötülüklerini ortaya çıkaracak bir şey yapmak üzere olduklarından korkarlar. 

Biriken olumsuz duygular 

Aynı zamanda toksik suçluluk psikolojisi, yaşam boyunca biriktirdiğiniz duygulardan da kaynaklanabilir.  Bir sevgiliyi aldattığınızda, anne babanızı aramayı atladığınızda, ya da yeterince düzenli egzersiz yapmayı ihmal ettiğinizde... 

Suçluluk psikolojisi belirtileri 

Aşağıdaki faktörlerden herhangi birini ya da bir çoğunu yaşayan bireylerde suçluluk psikolojisinin var olduğu söyleyebiliriz. 

• Aşırı sorumluluk hissi: Herkesi memnun etme çabası, kendinizden çok fazla şey vermek, kendinize ve/veya sevdiklerinize istemsizce zarar vermenize yol açabilir.
• Aşırı hassas olmak: suçluluk psikolojisi o kadar etkiler ki hayatınızın her alanında tüm kişisel eylemlerinizin, sözlerinizin ve kararlarınızın sonuçlarının incelikli doğasına takıntılı hale gelebilirsiniz.
• Hareketsizleşmek: “Yanlış” olmak, hata yapmak gibi korkular sizi hareketsiz hale getirir. Vazgeçmeyi, hareketsizliği, sessizliği seçersiniz.
• Karar mekanizmasına etkisi: Kararlarınızın her zaman “doğru” olması, sizin için takıntı hale gelebilir. Bu baskı altında yanlış kararlar verebilir veya yanlış karar vermektense hiçbir karar vermemeyi seçer hale gelebilirsiniz.
• Kendini inkar etmek / gizlenmek: Sizin için, ilk önce başkalarına hizmet etmek daha az suçluluk uyandırıcı hale gelebilir, kendini istek ve ihtiyaçlarınız karşısında suçluluk duyacağınız için ikinci planda tutup inkâr mekanizması arkasına saklanırsınız.
• Duygusal blokaj: Suçluluk duygusu veya korkusuyla yaşamak, başka duyguları bloke etmenize veya kendinizi olumlu duygulara kapatmanıza sebep olabilir. Sonuçta negatife odaklı kalmanıza neden olur ve hayata pozitif bakmak imkansızlaşır. 
• Yanıltıcı yönlenmek: Suçluluğun arkasında yatan pek çok mantıksız inanç sebebiyle duygularınızı çözümleyemez hale gelebilir, bu duygusal karmaşa yüzünden kendinizi doğru yönlendiremeyebilirsiniz. Suçluluk hissettiğinizde, mantıksal ve objektif düşünmek önemlidir.

Suçluluk psikolojisi nasıl yenilir? 

Sağlıklı suçluluk duygusu, pozitife doğru değişim için bir motivasyon aracı. Öte yandan sağlıksız suçluluk duygusu ile baş etmek gerekir. 

👉Suçluluk duygunuzu yaşayın ve amacını fark edin!

👉Davranışınızı yeniden düzenleyin veya değişiklik yapın!

👉Yanlış bir şey yaptığınızı kabul edin ve hatalarınızı inkar etmeyin

👉Deneyimlerinizden öğrenin

👉Kimse mükemmel değildir, kabul edin!

Kaynak 

Brown, B. (2013, January 14). Shame v. guilt

Understanding guilt. (n.d.). Mental Illness Fellowship Australia