Şizofreni nedir? Belirtileri, Türleri, Nedenleri, Tedavisi

🩺 Şizofreni nedir? 

Şizofreni, insanların gerçek ile gerçek dışı olanı ayırt edememesine yol açan bir beyin hastalığı. Şizofreni hastalığı kişinin düşünme, hareket etme, duygularını ifade etme, gerçekliği algılama ve başkalarıyla ilişki kurma biçimini etkileyen kronik ve şiddetli bir psikiyatrik hastalık. Ömür boyu süren bu hastalık tamamen geçmez, ancak erken aşamada uygun tedavi ile kontrol altına alınabilirse hastanın hayatı sağlıklı bir insanınkinden farklı olmayacaktır.

Zaman zaman, psikotik atak geçiren hastalar gerçeklikle bağlarını kaybederler. Dünya kafa karıştırıcı düşünceler, görüntüler ve seslerden oluşan bir karmaşa gibi görünebilir. Davranışları çok garip ve hatta şok edici olabilir. Kişilik ve davranışta meydana gelen ani bir değişiklik, buna sahip olan kişilerin gerçeklikle bağlarını kaybetmelerine neden olur ve bu durum psikoz olarak adlandırılır.

Şizofreni semptomları, nüksetme (relaps) ve duraksama (remisyon) olarak bilinen döngüler şeklinde kötüleşir ve iyileşir. Şizofreninin ne kadar şiddetli olduğu kişiden kişiye değişir. Bazı insanlar yalnızca psikotik atak geçirirken, diğerleri yaşamları boyunca pek çok dönem geçirir, ancak arada nispeten normal bir yaşam sürerler. Yine de diğerleri, tamamen gelişmiş psikotik dönemler arasında çok az iyileşme ile zaman içinde daha fazla sorun yaşayabilir. 

Şizofreni 3 evreden oluşur... 

Şizofreni, sırayla 3 evrede seyreder. Bu döngüleri bir doktorun yardımı olmadan durdurmak zordur.

⚠️ Şizofrenik Belirtiler

Şizofreni, düşünme (biliş), davranış ve duygularla ilgili bir dizi sorunu içerir. Belirti ve semptomlar değişebilir, ancak genellikle sanrılar, halüsinasyonlar veya düzensiz konuşma ve işlev bozukluğunu yansıtır. 

Şizofreni kriterlerini karşılamak için, bir bireyin aşağıdaki semptomlardan iki veya daha fazlasını yaşaması gerekir (listedeki ilk üç maddeden en az biri dahil) :

🚩 Sanrı 

Sanrılar, gerçekliğe dayanmayan yanlış inançlardır. Örneğin, zarar göreceğinizi veya tehdit edildiğinizi düşünürsünüz; ajitasyona bağlı olarak belirli hareketler, işaretler veya sözler sizi irite edebilir; herhangi bir kanıt olmamasına rağmen birisi, ünlü isimler, siyasetçiler, iş adamları veya uzaylılar belirli bir radyo programı aracılığıyla sizinle konuşuyor gibi gelebilir. Veya birinin sizi gözetlediğine inanabilirsiniz. Sanrılar şizofreni hastalarının çoğunda görülür.

🚩 Halüsinasyon

Halüsinasyon, genellikle var olmayan şeyleri görmeyi veya duymayı içerir. Şizofreni hastası için halüsinasyonlar tıpkı gerçekmiş kadar güçlü ve etkilidir. Halüsinasyonlar herhangi bir duyuda gerçekleşebilir, başkalarının görmediği şeyleri görebilir, kimsenin duymadığı şeyleri duyabilir veya kimsenin koklamadığı şeyleri koklayabilirsiniz. Ancak sesler duymak en yaygın halüsinasyondur.

🚩 Çarpık düşünceler ve düzensiz konuşma

Düzensiz düşünme ve dağınık cümleler kurma ile anlaşılır. Sağlıklı iletişim kurmak imkansızlaşır ve sorulara verilen cevaplar kısmen veya tamamen ilgisiz olabilir. Sessizlik ve nadiren konuşma üzerine bazen kelime salatası olarak bilinen, anlaşılamayan anlamsız kelimeleri bir araya getirmeyi içerebilir. Yalnızca kişi için anlamı olan uydurma sözcükler veya deyimler kullanmayı, aynı sözcükleri veya ifadeleri tekrarlama, anlamsız kafiyeli sözcükleri birlikte kullanma veya bir sohbeti sürdüremeden konudan konuya atlama gözlemleyebilirsiniz. 

🚩 Katatonik davranış, anormal motor davranışlar

Katatonik olan bir kişi konuşamayabilir veya hareket edemeyebilir, ancak yine de bilinçli ve farkındadır. Katatonik durumdaki bir kişi de yoğun duygu ve kaygı duyguları yaşayabilir ancak yaşadıklarını ifade edemeyebilir.

Bu duruma sahip bir kişi katılık veya uyuşukluk yaşayabilir veya konuşamaz, yanıt veremez ve hatta hareket edemez. Bu, tedavi edilmezse saatlerce hatta günlerce sürebilir. Katatoni ayrıca bir kişinin garip hareketler yapmasına neden olabilir. Daha rahat veya doğal pozisyonlara geçmeye çalışmadan rahatsız görünen pozisyonlarda kaldıkları katatonik duruş da yaşayabilirler. 

Hareket eksikliğine ek olarak, katatonik davranışta düzensiz ve aşırı hareket mümkündür. Örneğin, bir kişi sebepsiz yere (yani çevresel bir uyarana veya olaya tepki olarak değil) tekrarlanan bir düzende adım atabilir ve yüksek sesle sesler çıkarabilir. Ekolali olarak bilinen sözcüklerin papağan benzeri tekrarı veya yankılanması da yaygın bir durumdur.

🚩 Negatif belirtiler 

Şizofreni hastaları, sağlıklı insanların gösterdiği belirli duygusal tepki türlerini sergilemeyebilir. Örneğin, şizofreni hastası bir birey sosyal olarak etkileşime girmeyebilir veya birey ne iyi habere ne de kötü habere duygusal bir tepki göstermeyebilir. Örneğin; göz teması kurmaz, yüz ifadelerini değiştirmez veya monoton konuşur. 

⚠️ Semptomların türü ve şiddeti zaman içinde değişebilir, semptomların kötüleştiği ve hafiflediği dönemler vardır. Günlük hayattan zevk alamama, sosyal aktivitelerden geri çekilme gibi bazı belirtiler de depresyon taklit edebilir ancak şizofrenik belirtiler olabilir. 

Ruh sağlığı ihmale gelmez!

📋Şizofreni çeşitleri

Beş tür şizofreni vardır ve kişinin değerlendirildiğinde sergilediği semptom türlerine göre kategorize edilirler:

👉 Paranoid Şizofreni

Paranoid tip şizofreni, sanrılar ve işitsel halüsinasyonlar dahil olmak üzere paranoid davranışlar ile ayırt edilir. Paranoid davranış zulüm görme, izlenme duygularıyla sergilenir. Paranoid tip şizofreni hastaları öfke, kaygı, korku ve düşmanlık hissedebilir. Kişi genellikle nispeten normal bir zihinsel işleve ve duygulanım ifadesine sahiptir.

👉 Dezorganize (hebefrenik) Şizofreni

"Düzensiz şizofreni" olarak da bilinen bu şizofreni türü, tipik olarak 15-25 yaşlarında gelişir. Semptomlar, kısa süreli sanrılar ve halüsinasyonların yanı sıra düzensiz davranış ve düşünceleri içerir. Düzensiz konuşma kalıplarınız olabilir ve başkaları sizi anlamakta zorluk çekebilir. Düzensiz şizofreni ile yaşayan insanlar genellikle yüz ifadelerinde, ses tonlarında veya tavırlarında çok az duygu gösterirler veya hiç göstermezler.

👉 Katatonik Şizofreni

Bu, alışılmadık, sınırlı ve ani hareketlerle karakterize edilen en nadir şizofreni tanısıdır. Sıklıkla çok aktif veya çok hareketsiz olmak arasında geçiş yapabilirsiniz. Çok konuşamayabilirsiniz ve başkalarının konuşmalarını ve hareketlerini taklit edebilirsiniz.

👉 Farklılaşmamış Şizofreni

Teşhisiniz bazı paranoid, hebefrenik veya katatonik şizofreni belirtileri içerebilir, ancak tek başına bu tiplerden birine uymadığı açıktır.

👉 Rezidüel Şizofreni

Bir kişinin geçmişte en az bir psikoz öyküsü varsa, ancak şu anda hiçbir semptomu yoksa (sanrılar, halüsinasyonlar, karmaşık konuşma veya davranış), bu kişinin rezidüel tip şizofreni olduğu kabul edilir. Kişi tamamen remisyonda olabilir veya bir noktada semptomlara devam edebilir.

Şizofreni risk faktörleri nelerdir? 🚨

Bilim adamları şizofreninin nedeni hakkında net bir kaynak göstermiyorlar. Bir kişinin şizofreni hastalığına yakalanmasında genetik öykü, yaşam deneyimleri ve çevresel koşullar dahil olmak üzere bir çok faktör etkili olabilir. 

Bazı bilimsel araştırmalar, beynin belirli bölgelerinin ne kadar aktif ve ne kadar iyi çalıştığının yanı sıra dopamin ve glutamat gibi beyin kimyasallarıyla ilgili dengesizliklerin etkili olduğunu göstermiştir. Beyinde daha büyük sıvı dolu boşluklar veya "ventriküller" ile sonuçlanan sinir hücrelerinin kaybı gibi yapısal farklılıklar da beyin yapısı ve işlevine bağlı şizofreni nedenlerinden biri olarak sayılmaktadır.

🧬 Genetik faktörler

Şizofreni bazen ailenin genetik öyküsünde karşımıza çıkar. Ancak, aile üyelerinden birinin şizofreni hastası olması, ailenin diğer üyelerinin de şizofreni olacağı anlamına gelmez. Çalışmalar, birçok farklı genin bir kişinin şizofreni geliştirme şansını artırabileceğini, ancak tek bir genin hastalığa tek başına neden olmadığını göstermektedir. Doktorlar, genetik değişikliklerin şizofreniye nasıl yol açtığından hala tam olarak emin değiller. Ancak, bozukluğu olan kişilerin genlerinde beyin gelişimine müdahale edebilecek problemlere sahip olma ihtimalinin daha yüksek olabileceğini bulmuşlardır.

🌐 Çevresel faktörler

Doğmadan önce belirli viral enfeksiyonlara maruz kaldıysanız, araştırmalar şansınızın artabileceğini gösteriyor. Bu, anneniz size hamileyken, özellikle de hamileliğin ilk 6 ayında doğru beslenmediyseniz de geçerli olabilir. Bunların ikisi de teoridir; bilimsel çalışmalarla kanıtlanmamıştır.

Araştırmalar, metamfetamin veya LSD gibi psikoaktif maddeler olarak adlandırılan bazı zihin değiştiren ilaçları almanın şizofreniye yakalanma olasılığınızı artırabileceğini gösteriyor. Bazı araştırmalar esrar kullanımının da benzer bir risk taşıdığını göstermiştir. Bu ilaçları ne kadar genç yaşta kullanmaya başlarsanız ve ne kadar sık kullanırsanız, halüsinasyonlar, sanrılar, karmaşık duygular ve net düşünememe gibi belirtilere sahip olma olasılığınız o kadar artar.

Ayrıca, çocukluk travmaları da bu hastalığın ortaya çıkmasında etkili olabilir. İstismar, düzensiz ev hayatı, yoksulluk içinde yaşamak veya ırkçılığa maruz kalmak gibi çocukluk çağı travmaları riski artırabilir.

🧠 Beyin yapısı ve işlevi

Araştırmalar, şizofreni hastalarının belirli beyin alanlarının boyutunda ve beyin alanları arasındaki bağlantılarda farklılıklara sahip olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu gösteriyor. Bu beyin farklılıklarının bazıları doğumdan önce gelişebilir. 

Bilim adamları, şizofrenisi olan ve olmayan kişilerde beyin yapısı ve işlevindeki olası farklılıkları araştırmak üzere yaptığı araştırmalarda, beyindeki ventrikül adı verilen boşlukların daha büyük oluşu, beynin medial temporal loblar olarak bilinen hafızayla ilgili kısımlarının daha küçük olması ve beyin hücreleri arasında daha az bağlantı olması durumunun şizofreniyi etkilediğini görmüşlerdir. 

⁉️ Şizofreni başlangıcı nasıl anlaşılır ⁉️

Başlangıç (prodrom) aşamasında meydana gelen şizofreninin erken belirtileri, genellikle şizofreni teşhisi için yeterince şiddetli değildir, ancak yine de endişe nedenidir. Bu aşama bazen hızlı bir şekilde gerçekleşir, bir sonraki aşamaya geçmeden önce sadece haftalar sürer.

Şizofreni başlangıçı için en yaygın belirtiler veya değişiklikler şunları içerir; 

• Duygusal durumdaki değişiklikler: 

Bu aşamadaki insanlar genellikle korkar, şüphelenir veya paranoyak hissederler.

• Başkalarıyla ilişkilerindeki değişiklikler: 

Ayrıca sıklıkla sosyalleşmeyi, arkadaşlar ve aile ile konuşmayı veya onlarla vakit geçirmeyi bırakırlar.

• Davranışsal değişiklikler: 

Düşünmek ve odaklanmakta zorlanabilirler, kişisel bakımlarını aksatırlar. Ders çalışmak veya çalışmak için motive olamazlar ve duyguları daha az görünürdür.

Şizofreni kimleri etkiler? 👤

Şizofreni hastalığı cinsiyete bağlı olarak farklı yaşlarda başlar. Genellikle erkeklerde 15-25, kadınlarda 25-35 yaşları arasında başlar ve erkekleri ve kadınları eşit oranda etkilemektedir. 

Çocuklarda, özellikle 18 yaşından önce şizofreni mümkündür, ancak nadirdir. Ancak bu vakalar genellikle çok şiddetlidir. Daha erken başlangıç, daha şiddetli, tedavisi daha zor bir duruma yol açma eğilimindedir.

Yeni şizofreni vakalarının yaklaşık %20'si 45 yaş üstü kişilerde görülür. Bu vakalar daha çok kadınlarda görülür. Sanrı belirtileri bu vakalarda daha güçlüdür, olumsuz belirtiler daha az şiddetlidir ve düşünme ve odaklanma yeteneği üzerinde etkileri vardır.

📊 Şizofreni ne kadar yaygın?  

İşte şizofreninin dünya çapında ne kadar yaygın olduğuna dair bazı istatistikler:

👩‍⚕️ Nasıl tedavi edilir veya tedavisi var mıdır?

Şizofreni zaman içinde kendiliğinden geçen bir durum değildir. Hayat boyu yoğun bir tedavi süreci gerektiren, bireyin kendisinin farkında olmasa bile yakınlarının desteğine ihtiyaç duyduğu kalıcı bir durumdur. 

Şizofreni tedavisi genellikle ilaç, terapi ve öz-denetim tekniklerinin bir kombinasyonunu içerir. Tek başına terapi, çoğu ruh sağlığı durumunun tedavisinde genellikle etkili olsa da, şizofreniyi yönetmek genellikle ilaç gerektirir. 

Erken tanı ve tedavi önemlidir, çünkü daha iyi bir sonuç alma şansını arttırırlar.

💊 İlaçlar

Şizofreni tedavisinde iki ana ilaç türü vardır. 

Tipik antipsikotikler. Birinci nesil antipsikotikler olarak da bilinen bu ilaçlar, beyninizin hücreden hücreye iletişim için kullandığı bir kimyasal olan dopamini kullanma şeklini bloke eder. 

Atipik antipsikotikler ise ikinci kuşak antipsikotikler olarak da adlandırılır ve birinci kuşak antipsikotiklerden farklı çalışır. Bunlar, beyninizdeki iki temel iletişim kimyasalı olan dopamin ve serotonini bloke eder. Klozapin, diğer ilaçlar işe yaramadığında şizofreni semptomlarını tedavi edebilen özellikle etkili bir ilaçtır. Bununla birlikte, insanları güvende tutmak için sık sık kan takibi gerektiren ciddi bir yan etkisi vardır, bu nedenle sağlık hizmeti sağlayıcıları genellikle önce diğer antipsikotikleri önerir.

Şizofreni belirtilerinizle birlikte veya bu belirtilerden dolayı ortaya çıkan diğer belirtileri tedavi etmek için sağlık uzmanınızın reçete edebileceği başka ilaçlar da vardır. Ayrıca, titreme gibi antipsikotik ilaçların yan etkilerini azaltmaya yardımcı olacak ilaçları da reçete edebilirler.

🛋️ Psikoterapi

Bilişsel davranışçı terapi (BDT) gibi psikoterapi yöntemleri, şizofreni hastalarının durumlar ile başa çıkmalarında yardımcı olabilir. Uzun süreli terapi, şizofreninin yanı sıra kaygı, depresyon veya madde kullanımı sorunları gibi ikincil sorunlara da yardımcı olabilir.

Terapinin yardımcı olduğu bir başka anahtar nokta ise tedaviye bağlılıktır. Yukarıda bahsedildiği gibi, şizofreni hastaları genellikle semptomlarını anlamaz veya tanımaz, bu nedenle tedaviye ihtiyaçları yokmuş gibi hissederler. Terapiye devam eden şizofreni hastalarının, tedavi planlarını ve doktor eşliğini takip etme olasılığı daha yüksektir.

Yardımcı olabilecek diğer terapi yöntemleri arasında, motivasyon kaybına ve kişinin semptomlarını tanıma yeteneğine yardımcı olabilecek teknikler kullanılır. Ayrıca sosyal becerilere yardımcı olmaya, kişisel bakım rutinleri oluşturmaya ve daha fazlasına odaklanan teknikler önerebilir. 

🧠 Elektrokonvülsif terapi (EKT) veya elektroşok tedavisi

Bir kişinin şizofrenisinin belirli ilaçları denedikten sonra düzelmediği ve kişinin kendine zarar verme veya başkalarına zarar verme riski altında olduğu durumlarda, sağlık uzmanınız elektroşok tedavisi eklenmesini önerebilir. Bu tedavi, ilacın tek başına etkisinin çok uzun sürmesi durumunda hızlı iyileşmeler sağlayabilmektedir.

Diğer tedaviler işe yaramadığında, EKT genellikle işe yarayan tek tedavidir ve insanlar yüksek intihar riski altındayken hayat kurtarıcı olabilir. Buna rağmen, EKT kullanımı yaygın değildir. 

Bu tedavi, kafa derinize uygulanan ve beyninizin belirli kısımlarını uyaran bir elektrik akımı kullanmayı içerir. Bu stimülasyon, şiddetli depresyon, ajitasyon ve diğer sorunları olan kişilerde beyin işlevini iyileştirmeye yardımcı olabilecek kısa bir nöbete neden olur. EKT alan kişiler anestezi alırlar, bu nedenle bu işlem gerçekleşirken hasta uyur ve acı veya ağrı hissetmez. 

Şizofreni ile çoklu kişilik bozukluğu arasındaki fark nedir?

Şizofreni ve çoklu kişilik bozukluğu, insanların sıklıkla birbiriyle karıştırdığı karmaşık zihinsel sağlık durumlarıdır. Bazı örtüşen semptomları olsa da, farklı durumlardır. Önemli bir fark, çoklu kişilik bozukluğu olan birinin, bazen alternatif kimlikler veya alterler olarak bilinen iki veya daha fazla farklı kimlik durumuna sahip olmasıdır. Şizofrenide bu yoktur. 

"Şizofreni" terimi, Yunanca "bölünme" (şizo) ve "akıl" (phren) sözcüklerinden türetilmiştir, bu nedenle bazı insanlar bunu "bölünmüş kişilik" anlamında almıştır. Şizofreni hastaları düşüncelerini, davranışlarını ve duygularını etkileyen semptomlar yaşarlar, ancak birden fazla farklı kişiliğe sahip değildirler.

Şizofreni ve psikoz arasındaki fark nedir?

Şizofreni ve psikoz birbiriyle güçlü bir şekilde bağlantılı iki terimdir, ancak aynı zamanda önemli farklılıkları da vardır.

Psikoz, gerçeklikten ve çevrenizdeki dünyadan kopmayı içeren bir grup semptomdur ve diğer tıbbi durumlar ve bipolar bozukluk gibi ruh sağlığı bozuklukları ile ortaya çıkabilmektedir. Şizofreni ise aynı psikotik semptomları içeren bir koşullar yelpazesidir (veya aralığıdır).

🔗 En tehlikeli psikolojik hastalıklar

🔗 Depresyon: belirtileri, nedenleri ve tedavisi #depresyon

🔗 Neden psikoloğa gitmeliyiz? | Psikolojik destek almak

Kaynak 

DSÖ

Stilo, S.A., Murray, R.M. Non-Genetic Factors in Schizophrenia. Curr Psychiatry Rep 21, 100 (2019). https://doi.org/10.1007/s11920-019-1091-3